سرویس جهان مشرق - «عمران خان [۱] » بیست‌ودومین نخست‌وزیر پاکستان قرار است روزهای اول و دوم اردیبهشت‌ماه سال جاری (۱۳۹۸) به ایران سفر کند. به گفته «رفعت مسعود» سفیر پاکستان در تهران، عمران خان پس از ورود به ایران ابتدا به مشهد سفر خواهد کرد تا علاوه بر دیدار با برخی مقامات ایران، به زیارت حرم امام رضا علیه‌السلام نیز مشرف شود، چون معتقد است «اگر از امام اجازه بگیرد، سفرش آسان می‌شود [۲] .» این مقام پاکستانی سپس به تهران خواهد رفت و ضمن دیدار با حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران، با عده‌ای از تجار و بازرگانان نیز جلساتی برگزار خواهد کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که در این سفر مهم، «اسد عمر» وزیر اقتصاد و دارایی، «شیرین مزاری» وزیر فدرال در امور حقوق بشر، «فهمیده میرزا» وزیر فدرال در امور هماهنگی بین‌ایالتی، «سید علی حیدر زیدی» وزیر فدرال در امور دریانوردی، «سید ذوالفقار بخاری» مشاور نخست‌وزیر در امور پاکستانی‌های مقیم خارج، «عبدالرزاق داود» مشاور نخست‌وزیر در امور بازرگانی، سرمایه‌گذاری، صنایع و تولید، و منسوجات، و شماری دیگر از اعضای عالی‌رتبه کابینه عمران خان، نخست‌وزیر پاکستان را همراهی خواهند کرد [۳] .

سفر نخست‌وزیر پاکستان به کشورمان بهانه‌ای شد تا به معرفی بیش‌تر عمران خان و سابقه فعالیت‌های ورزشی و سیاسی وی بپردازیم.

«کاپیتان»؛ زندگی ورزشی عمران خان

«عمران احمد خان نیازی [۴] » متولد ۵ اکتبر ۱۹۵۲ (۱۳ مهر ۱۳۳۱) در شهر «لاهور» (مشهور به «قلب پاکستان») در مرکز ایالت «پنجاب» در جمهوری اسلامی پاکستان، فرزند مهندس «اکرم‌الله خان نیازی» و «شوکت خانم» و صاحب چهار خواهر است. خانواده خان نیازی، خانواده‌ای نسبتاً مرفه بزرگ شد [۵] و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در لاهور، سال ۱۹۷۲ راهی انگلیس شد تا در رشته فلسفه، سیاست و اقتصاد در دانشکده «کبل» دانشگاه آکسفورد تحصیل کند [۶] . عمران خان شاید به عنوان نخست‌وزیر پاکستان سری میان سرها درآورده باشد، اما شهرتی را که اتفاقاً زمینه‌ساز ورود او به سیاست شد، مدیون بیش از دو دهه فعالیت ورزشی است.

خان برای اولین بار در سن ۱۶ سالگی در یک مسابقه «کریکت سطح اول» (یکی از معتبرترین سری مسابقات کریکت) در لاهور شرکت کرد. وی خیلی زود جای خود را در تیم‌های الف، ب و «سبزها» ی لاهور و سپس تیم اصلی این شهر پیدا کرد. زمانی که در انگلیس درس می‌خواند هم عضو تیم کریکت دانشگاه آکسفورد بود [۷] . اولین حضور خان در مسابقات موسوم به «تِست کریکت [۸] » به سال ۱۹۷۱ و اتفاقاً مقابل تیم ملی انگلیس برمی‌گردد [۹] . تست کریکت معتبرترین نوع و عالی‌ترین سطح ورزش کریکت است که بین دو تیم ملی طی پنج روز پیاپی (قبلاً سه یا چهار روز) برگزار می‌شود و به خاطر این‌که آزمونی برای قدرت بدنی و روحی بازیکنان به حساب می‌آید نام آن را تست کریکت گذاشته‌اند. خان پس از فارغ‌التحصیلی از آکسفورد و پایان قراردادش با یک تیم انگلیسی در «ووسترشر»، سال ۱۹۷۶ به پاکستان بازگشت و جای پایش را در تیم ملی کریکت این کشور محکم کرد.

طی سال‌های بعد، زندگی ورزشی خان حرفه‌ای‌تر شد. وی سال ۱۹۷۸ در یک مسابقه پرتاب سرعتی توپ، با پرتابی به سرعت ۱۳۹/۷ کیلومتر بر ساعت، در میان تعجب همه، جایگاه سوم را به دست آورد و بالاتر از برخی از مشهورترین پرتابگران آن زمان قرار گرفت، از جمله «دنیس لیلی» پرتابگر استرالیایی که «پرتابگر سرعتی برجسته نسل خود» شناخته می‌شد. خان از همین‌جا به شهرت بین‌المللی در کریکت دست یافت و همان سال‌ها یکی از بنیان‌گذاران تکنیک پرتاب «تابی معکوس» (یا چرخشی معکوس [۱۰] ) شد. سال ۱۹۸۲ موفق‌ترین سال در دوران ورزشی خان در حوزه انفرادی بود. وی در این سال رکوردهای بزرگی را به نام خود در تاریخ بازی‌های تست کریکت ثبت کرد و کشورش را نیز به پیروزی‌های شیرینی رساند، مثلاً اولین پیروزی در یک بازی تست در خاک انگلیس پس از ۲۸ سال [۱۱] . وی در همین سال بود که کاپیتانی تیم ملی پاکستان را نیز به دست آورد.

خان پس از ۱۰ سال موفقیت‌های فراوان، یک دوره مصدومیت شدید که دو سال او را از بازی محروم کرد، و یک بار خداحافظی از کریکت پس از جام جهانی سال ۱۹۸۷ و بازگشت به درخواست ژنرال «محمد ضیاء الحق» رئیس‌جمهور وقت پاکستان، بالأخره سال ۱۹۹۲ در سِمت کاپیتانی تیم ملی به بزرگ‌ترین افتخار تیمی دوران ورزشی خود دست پیدا کرد. آن سال پاکستان در یک بازی دراماتیک و تاریخی توانست با غلبه بر انگلیس، قهرمان جام جهانی کریکت شود، افتخاری که تا امروز نه تنها اولین، بلکه تنها قهرمانی پاکستان در این تورنمنت بوده است. عمران خان را مطلقاً بهترین بازیکن تاریخ کریکت پاکستان و گاهاً دومین بازیکن بزرگ تاریخ کریکت بعد از «گری سوبرز [۱۲] » افسانه‌ای می‌دانند [۱۳] . نخست‌وزیر کنونی پاکستان شش ماه پس از قهرمانی کشورش برای همیشه از دنیای کریکت خداحافظی کرد. با این‌خال پس از گذشت سال‌ها از کناره‌گیری عمران خان از دنیای ورزش حرفه‌ای، بسیاری از پاکستانی‌ها هنوز هم او را «کاپیتان» صدا می‌کنند [۱۴] .

خان زمانی که پس از ۲۴ سال از ورزش کریکت خداحافظی کرد، هم‌چنان به نوشتن مقاله و ارائه کارشناسی درباره این ورزش در نشریات معتبری از جمله گاردین، ایندیپندنت و دیلی‌تلگراف انگلیس و همین‌طور برخی مجلات در پاکستان، هند، و برخی دیگر از کشورهای آسیایی ادامه داد. وی بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ ریاست افتخاری «دانشگاه برادفورد» انگلیس را نیز به عهده داشت. وی سال‌هاست که به فعالیت‌های بشردوستانه شهرت دارد. وی سال ۱۹۹۱ کمپینی را راه‌اندازی کرد تا برای تأسیس یک بیمارستان درمان سرطان در پاکستان کمک‌های مالی جمع کند. او که از دیدن بیماری سرطان مادرش رنج می‌برد و می‌دید در پاکستان برای درمان یا حتی کنترل این بیماری هیچ بیمارستانی وجود ندارد، با جمع‌آوری کمک‌های مالی از کشورهای مختلف دنیا (از جمله با به مزایده گذاشتن تمام آن‌چه که از دوران کریکت بازی کردنش باقی مانده بود؛ حتی توپ‌ها و دست‌کش‌هایش)، بیمارستانی را به افتخار مادرش با نام «مرکز تحقیقاتی و بیمارستان سرطان یادبود شوکت خانم» ساخت که هم‌چنان تنها بیمارستان تخصصی سرطان در پاکستان است. وی دانشکده «نمل» (وابسته به دانشگاه برادفورد انگلیس) را نیز در ایالت پنجاب (محل تولد خودش) تأسیس کرده [۱۵] و «بنیاد عمران خان» را نیز به منظور کمک به مناطق فقیر پاکستان راه‌اندازی نموده است [۱۶] .

نجات پاکستان از بردگی آمریکا؛ زندگی سیاسی عمران خان پیش از نخست‌وزیری

چنان‌که گفته شد، دوران ورزشی عمران خان زمینه‌ساز ورود او به دنیای سیاست شد. وی سال ۱۹۸۷ از سوی محمد ضیاء الحق، رئیس‌جمهور وقت پاکستان، پیشنهاد عضویت در «انجمن مسلمانان پاکستان» («مسلم لیگ پاکستان [۱۷] ») را دریافت کرد، اما این پیشنهاد را رد نمود. وی بعدها از «نواز شریف» نیز پیشنهاد مشابهی دریافت کرد. اگرچه خان اواخر سال ۱۹۹۴ وارد دنیای سیاست شد، اما فعالیت‌های سیاسی او سال ۱۹۹۶ با تأسیس حزب سیاسی «تحریک انصاف پاکستان [۱۸] » (به معنای «جنبش عدالت‌خواهی پاکستان») رسمیت پیدا کرد. وی در انتخابات سال ۱۹۹۷ شورای ملی (پارلمان) به عنوان تنها نماینده از حزب خود شرکت کرد، اما موفق نبود. دو سال بعد، به امید «پایان فساد و از بین رفتن مافیاهای سیاسی» از کودتای نظامی ژنرال پرویز مشرف حمایت کرد. خان حتی می‌گوید مشرف سال ۲۰۰۲ قصد داشته تا او را به سِمت نخست‌وزیری منصوب کند، اما او پس از تقلب مشرف در همه‌پرسی آن سال، این پیشنهاد را رد کرده است [۱۹] . همان سال، عمران خان در انتخابات عمومی پاکستان شرکت کرد و این‌بار به مجلس این کشور راه یافت.

مجله آمریکایی «نیویورکر» سال ۲۰۰۵ طی گزارشی نوشت که عمران خان بیش‌ترین نقش را در جلب توجه کشورهای جهان اسلام به مقاله‌ای در مجله «نیوزویک» ایفا کرده است که موضوع آن اهانت به قرآن کریم در زندان نظامی آمریکا در پایگاه دریایی این کشور در خلیج گوانتانامو در کوبا بود [۲۰] . این اتفاق موجب شهرت بیش‌تر عمران خان در دنیای سیاست شد. دو سال بعد، خان در قالب اتحادی تحت عنوان «جنبش دموکراتیک همه احزاب» به ۸۵ عضو دیگر پارلمان پیوست که می‌خواستند در اعتراض به برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری با حضور ژنرال مشرف (زمانی که هنوز از فرمان‌دهی ارتش کناره‌گیری نکرده بود) از نمایندگی پارلمان استعفا دهند. این دوران، نقطه عطفی در زندگی سیاسی خان بود. وی به دستور پرویز مشرف و پس از برقراری وضعیت اضطراری در پاکستان، تحت بازداشت خانگی قرار گرفت. عمران خان چند روز بعد از خانه فرار کرد و خود را مخفی کرد، اما زمانی که از مخفیگاهش بیرون آمد و در اعتراضات دانشجویی در دانشگاه پنجاب شرکت کرد، توسط اعضای یک گروه دانش‌جویی دستگیر شد [۲۱] . خان چند روزی را در زندان سپری کرد و سپس آزاد شد [۲۲] ، اما از آن پس به یکی از مخالفان جدی «وضعیت موجود» در پاکستان تبدیل گشت.

۳۰ اکتبر ۲۰۱۱ در مراسمی در لاهور که عمران خان قرار بود در آن سخنرانی کند، بیش از ۱۰۰ هزار نفر دور هم جمع شدند [۲۳] . عمران خان فرصت را غنیمت شمرد و از «سونامی تغییر [۲۴] » علیه احزاب حاکم بر پاکستان صحبت کرد. دو ماه بعد، جمعیت حامیان حزب تحریک انصاف که این‌بار در کراچی برای سخنرانی بنیان‌گذار و رهبر این حزب جمع شدند، از جمعیت لاهور هم بیش‌تر شد [۲۵] (و بنا به گزارش برخی منابع، به صدها هزار نفر رسید). عمران خان دیگر یک سیاستمدار معمولی نبود، بلکه تبدیل به تهدید اصلی علیه حزب حاکم یعنی انجمن مسلمانان پاکستان شده بود. برخی نظرسنجی‌ها حکایت از آن داشت که حزب تحریک انصاف در صدر فهرست احزاب محبوب مردم چه در سطح ملی و چه در سطح ایالتی قرار گرفته است [۲۶] . اکنون به نظر می‌رسید همه چیز برای پیروزی عمران خان و حزبش در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۳ مهیا باشد.

عمران خان و نواز شریف بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳ به شدت از یکدیگر انتقاد می‌کردند و رقابت‌های انتخاباتی به نوعی از همان سال ۲۰۱۱ آغاز شده بود. خان در این مدت با سفر به نقاط مختلف پاکستان نسبت به حملات موشکی پهپادی آمریکا و همکاری اسلام‌آباد با سیاست آمریکایی به‌اصطلاح «جنگ علیه تروریسم» انتقاد کرد و گفت قصد دارد نظام آموزش پاکستان را اصلاح نماید و کشورش را از بردگی آمریکا نجات دهد [۲۷] . ۱۱ می ۲۰۱۳ (۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۲) انتخابات در پاکستان برگزار شد، اما باز هم این حزب انجمن مسلمانان پاکستان بود که توانست اکثریت آرا و کرسی‌های شورای ملی را به خود اختصاص دهد. با این وجود، حزب تحریک انصاف توانست با به دست آوردن ۳۰ کرسی به سومین حزب بزرگ در شورای ملی تبدیل شود. سیاست‌های حزب تحریک انصاف تحت رهبری عمران خان در انتقاد از آمریکا و ناتو و تلاش برای گفت‌وگو و برقراری صلح با طالبان میان مردم طرف‌داران زیادی پیدا کرد.

خان در اولین سال‌گرد انتخابات سال ۲۰۱۳، گفت که نتیجه این انتخابات به سود حزب انجمن مسلمانان پاکستان دست‌کاری شده است. وی ضمن درخواست بررسی احتمال تقلب در انتخابات، خواستار استعفای نواز شریف، نخست‌وزیر وقت، شد. ۱ سپتامبر ۲۰۱۴، معترضان تحت رهبری عمران خان تلاش کردند وارد محل سکونت رسمی نواز شریف شوند و کار به درگیری‌های خشونت‌آمیز کشید. دولت نواز شریف نهایتاً با تشکیل یک تیم عالی‌رتبه برای بررسی تقلب در انتخابات و رأی‌گیری مجدد در صورت نیاز موافقت کرد.

الگوبرداری از دکتر شریعتی؛ نخست‌وزیری و دیدگاه‌های بین‌المللی عمران خان

عمران خان در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۸ قوی‌تر از انتخابات‌های قبلی شرکت کرد و خیلی زود مشخص شد پیروزی را در چنگ خواهد داشت، اگرچه این‌بار انجمن مسلمانان پاکستان ادعای تقلب در انتخابات را مطرح کرده بود. ۲۸ جولای ۲۰۱۸ نتایج نهایی انتخابات اعلام شد و ۱۱۶ کرسی از مجموع ۲۷۰ کرسی شورای ملی پاکستان سهم حزب تحریک انصاف شد. حزب خان برای اولین بار در تاریخ پاکستان توانست هم‌زمان در تمامی ۵ ناحیه انتخاباتی پاکستان پیروز شود [۲۸] . شورای ملی با ۱۷۶ رأی، رسماً خان را نخست‌وزیر پاکستان و مسئول تشکیل دولت اعلام کرد [۲۹] . در مراسم سوگند عمران خان که روز ۱۸ آگوست ۲۰۱۸ برگزار شد [۳۰] ، علاوه بر مقامات کشوری و لشکری، اعضای تیم ملی کریکت پاکستان که با کاپیتانی او قهرمان جام جهانی سال ۱۹۹۲ شده بودند نیز حضور داشتند [۳۱] . وی در نطق پیروزی خود ضمن اعلام سیاست‌های دولت آینده‌اش گفت آرزویش تبدیل پاکستان به کشوری بشردوست بر اساس اصول اولین دولت اسلامی به رهبری حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در مدینه منوره است. هم‌چنین وعده داد دولت آینده‌اش فقرا را در اولویت قرار دهد و برای بهبود سطح زندگی نیازمندان در پاکستان تلاش کند. خان متعهد شد تا دولت را به نهادی ساده و کم‌خرج تبدیل کند و از خانه نخست‌وزیری به عنوان یک نهاد آموزشی و خانه‌های فرمانداران برای مقاصد عمومی استفاده نماید [۳۲] .

روابط پاکستان و عربستان در دوران عمران خان

شاید برای قضاوت درباره سیاست‌های خارجی عمران خان زود باشد، اما اظهارات او در این‌باره در نطق پیروزی‌اش تا اندازه‌ای نشان می‌دهد جنبه‌های آرمان‌گرایی او بر جنبه‌های واقع‌گرایی‌اش غلبه دارند، به عنوان نمونه، عمران خان اگرچه مدینه فاضله پیامبر اکرم را آرمان‌شهر خود می‌داند، اما معتقد است الگوی قانون‌گذاری در پاکستان باید غرب باشد. هم‌چنین عمران خان امیدوار است هم‌زمان با ایران، چین، افغانستان و هند، با آمریکا و عربستان نیز روابط حسنه داشته باشد. اگرچه شاید این کار غیرممکن نباشد، اما باید دید قهرمان سابق کریکت پاکستان چگونه می‌خواهد از پس این کار بر بیاید. اولین نشانه از شکست عمران خان در تأسیس مدینه فاضله در پاکستان، موضع‌گیری وی درباره رژیم سعودی بود. نخست‌وزیر جدید پاکستان که پس از قتل جمال خاشقجی خبرنگار منتقد سعودی در ترکیه توسط رژیم سعودی (جزئیات بیش‌تر) با چالشی بزرگ مواجه شده بود، اعلام کرد به خاطر بحران اقتصادی در کشورش ترجیح می‌دهد روابط حسنه با رژیم سعودی را در اولویت قرار دهد، چون «پاکستان نمی‌تواند به خاطر قتل خاشقجی سعودی‌ها را از خود براند [۳۳] .»

در همین‌باره بخوانید:

›› تمام آن‌چه باید درباره قتل جمال خاشقجی بدانید

اگرچه پس از قتل خاشقجی و اذعان سی‌آی‌ای به صدور دستور این قتل توسط شخص محمد بن‌سلمان (ولی‌عهد اما عملاً حاکم سعودی) محکومیت جهانی دامن‌گیر رژیم سعودی شد و از مقامات دولتی گرفته تا مدیران تجاری همگی در سطح روابط با شاهزاده جنایت‌کار سعودی تجدیدنظر کردند، اما هیچ نشانه‌ای از تیرگی روابط میان عمران خان نخست‌وزیر تازه‌کار پاکستان و محمد بن‌سلمان در سفر این مقام سعودی به اسلام‌آباد در ماه فوریه سال ۲۰۱۹ دیده نمی‌شد؛ همچنین خان که اولین سفر خارجی خود را به مقصد عربستان انجام داد [۳۴] ، نه تنها یک روز را به افتخار ولیعهد سعودی در کشورش تعطیل رسمی اعلام و یک اسلحه با روکش طلا به محمد بن‌سلمان هدیه کرد، بلکه شاهد اعطای «نشان پاکستان» (بالاترین نشان غیرنظامی پاکستان) توسط رئیس‌جمهور «عارف علوی» نیز بود [۳۵] . البته همه این‌ها، چنان‌که خان هم اذعان دارد، به دلیل بحران اقتصادی پاکستان و در ازای سرمایه‌گذاری بیش از ۲۰ میلیارد دلاری سعودی در صنایع پتروشیمی، برق و معدن پاکستان و دریافت برخی مزایای دیگر است [۳۶] . البته با توجه به برخی تضمین‌های هسته‌ای اسلام‌آباد به ریاض (مدت‌هاست گفته می‌شود پاکستان حاضر شده در صورت سفارش سعودی‌ها از سلاح‌های هسته‌ایش استفاده کند) و دعوت خان از عربستان برای پیوستن به پروژه بزرگ «کوریدور اقتصادی چین و پاکستان [۳۷] » به نظر می‌رسد رشته روابط پاکستان و رژیم سعودی سر درازتری داشته باشد.

با این همه، عمران خان به برقراری روابط حسنه با تهران هم اعتقاد دارد و از مخالفان تحریم‌های آمریکا علیه ایران است. هرچه باشد، یکی از افرادی که عمران خان در کتاب خاطراتش تحت عنوان «پاکستان: یک تاریخ شخصی [۳۸] » می‌گوید در جوانی با او آشنا شده و او را الگوی خود قرار داده، علی شریعتی است. به علاوه، م حمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، اولین مقام خارجی‌ای بود که پس از آغاز نخست‌وزیری عمران خان به اسلام‌آباد سفر کرد. اگرچه برخی کارشناسان با توجه به وابستگی مالی شدید پاکستان به رژیم سعودی و برخی نهادهای بین‌المللی تحت نفوذ آمریکا مانند صندوق بین‌المللی پول، آینده روشنی برای روابط ایران و پاکستان متصور نیستند [۳۹] ، اما نشانه‌های مثبتی نیز در روابط دوجانبه وجود دارد و امید می‌رود آقایان روحانی و ظریف که به قدرت دیپلماسی اعتقاد و به استعداد دیپلماتیک خود اعتماد دارند، قهرمان سابق کریکت پاکستان را وارد تیم خود کنند. هرچه باشد بعد از سرنوشت شوم برجام، اصلاح و تقویت روابط با دولت جدید پاکستان می‌تواند گام مهمی در جهت به جا ماندن «میراث دیپلماسی» از دولت تدبیر و امید در کشور باشد.

در همین‌باره بخوانید:

›› روحانی اگر «میراث دیپلماسی» می‌خواهد به شرق رو کند